Prošlo je 20 godina otkako je sa scene privrednog života Jugoslavije, nestao Industrijsko poljoprivreni kombinat „Servo Mihalj" (u daljem tekstu Kombinat), simbol Zrenjanina i regiona Srednjeg Banata.

Danas, nakon toliko godina, sa nostalgijom osećamo i shvatamo koliko je bio snažan i značajan za Zrenjanin i regiju, i koliko objektivno danas nedostaje.
Savremenici, učesnici u stvaranju, radu i razvoju Kombinata dobro se sećaju tog perioda i upravo zbog želje da to ne padne u zaborav, da se sačuua za nove generacije, za istoriju, autori ovog projekta su sa mnogo elana prihvatili učešće u radu.

Četrdeset autora, članova velike porodice Kombinata, dalo je svoje priloge ovom projektu, radeći volonterski, ne gledajući na vreme i teškoće u pribavljanju dokumentacije. Mnogo dokumentacije je izgubljeno, pa su negde korišćena sećanja savremenika, aktera događaja, Što ovom projektu daje posebnu vrednost.
Koncept projekta je da dominiraju ekonomija, argumenti u odnosu na druge moguće konotacije. To znači: da pišemo dokumentovano, realno govorimo o tome šta smo postigli, koliko smo bill značajni, gde smo bili u poredenju sa Evropom i svetom, da ne ulepšavamo niti kritikujemo događaje, da ne pišemo pristrasne komentare, već da čitaocima ostavimo da donose sopstvene ocene i zaključke.

Kao najveći proizvodač hrane u tadašnjoj Jugoslaviji, Kombinat je bio u centru svih ekonomskih zbivanja. Postojala je stalna praksa da su savezni, republički i pokrajinski organi, mnogobrojne nacrte zakona iz oblasti agroindustrije, proveravali, odnosno animirali na primeru Kombinata.

Među prvima u Jugoslaviji Kombinat se uključio u međunarodnu podelu rada. Razvio se veliki spoljnotrgovinski promet, a među prvima je zaključio ugovore o zajedničkim ulaganjima sa inopartnerima. Tako je stvorena nova fabrika lekova - Jugoremedija. Zatim zajedničko ulaganje u IPOK-u i sklapanje nekoliko licencnih ugovora.
Mnogobrojne delegacije iz zemlje i sveta prodefilovale su pogonima Kombinata, što je davalo šanse za nove poslovne aranžmane.

Industrijski kombinat osnovan je 1953. g. u opštini Zrenjanin. Organizovan je sa centralističkim sistemom upravljanja. U periodu od 37 godina postojanja transformisao se u skladu sa razvojem privrede i društveno-političkih odnosa u zemlji.

Povezivanjem sa poljoprivredom opštine Zrenjanin prerastao je u Kombinat. Dalji razvoj i širenje išlo je u pravcu regionalnog povezivanja poljoprivrede i industrije Srednjeg Banata. Najviši domet organizovanosti dostiže 70-ih godina prošlog veka, pa smo i podatke za projekat koristili, najviše, iz tog perioda.
Nije slučajno da se ovakav agroindustrijski kombinat organizovao u Zrenjaninu i još nekim gradovima Vojvodine. Osnovno je postojanje preduslova za ovakvo organizovanje, a Zrenjanin ih je imao. Postojala je jaka prehrambena industrija i poljoprivredna proizvodnja u opštini, što je bilo dovoljno za početak. Susedne opštine Zitište, Sečanj, Novi Bečej i Nova Crnja imale su uglavnom poljoprivrednu proizvodnju. Ukupno, zajedno sa opštinom Zrenjanin, u društvenom i individualnom vlasništvu, bilo je 240.000 ha obradive zemlje.
Trebalo je naći formu kako stvoriti organizaciju koja će povezati prehrambenu industriju i poljoprivredu! Kombinat je svojom organizacijom našao rešenje kako da dugoročno poveže i uskladi medusobne interese. Nije to bio lak proces. Trebalo je 20g. da se dođe do organizovanosti koja je predmet ovog projekta.
Pošlo se od osnovnog cilja da se sve sirovine sa navedenog područja prerade industrijskim kapacitetima Kombinata. Sirovine koje nisu mogle da se prerade u sopstvenim industrijskim kapacitetima, predstavljale su tržni višak, koji se organizovano plasirao na domaće i inostrano tržište, uz posebne uslove, korisne za članove Kombinata.
Tržni viškovi i nusproizvodi nastali u industrijskoj proizvodnji bili su osnova za proširenje postojećih pogona i izgradnju novih industrijskih kapaciteta. Novi industrijski kapaciteti su planirani i delimično izgrađeni u regionima gde je bilo primarne poljoprivredne proizvodnje. Tako se podsticao regionalni razvoj, što je stvaralo čvršće međusobne veze i veći interes za udruživanje.
Ovakav odnos izmedu primarne poljoprivredne proizvodnje i industrije omogućavao je zaokruženi proces reprocelina u Kombinatu, koji je omogućavao članovima da se dogovaraju partnerski od sirovine do finalnog proizvoda. Kasnije je to preraslo u proizvodne zajednice, gde je svaki poIjoprivredni proizvod imao svoju zajednicu, gde su se dogovarali poljoprivredni proizvođači sa predstavnicima industrije. Zato su, reproceline postale okosnice stvaranja čvršćih odnosa između primarne poljoprivredne proiz¬vodnje i industrije, razvoja Kombinata i regiona.
Zajednička finansijska funkcija kasnije je je prerasla u Internu banku. što je donelo veliku prednost u osvajanju tržišta, finansiranju proizvodnje i kreditiranju investicionih programa. Vrhunac finansijske organizovanosti bio je uspostavljanje platnog prometa u Internoj banci za sve članove Kombinata. Sve to je urađeno u koordinaciji sa Banatskom bankom gde su gotovo svi članovi imali otvorene žiro-račune. Bila je to velika koncentracija kapitala, što je Banatskoj banci obezbedilo da održava likvidnost privrede i kreditira investicione projekte.

Zajedničkim nastupom plasmana poljoprlvrednih proizvoda, dugoročnim ugovaranjem, stvoreni su uslovi za avansiranje poljoprivredne pro¬izvodnje, što je obezbedivalo veću likvidnost Interne banke.
Pored toga, dugoročnim ugovorima sa preduzećima iz Bosne i Hercegovine, Hrvatske i Slovenije, obezbeđivana su značajna sredstva za investicije. Tim sredstvima građeni su industrijski kapaciteti, silosi i sistemi za navodnjavanje i drenažu.

Nauka je bila izuzetno važan faktor razvoja. Tehnološko - poljoprivredni institut (u daljem tekstu TPI) odigrao je posebno veliku ulogu u primeni agrotehničkih mera, što je doprinelo postizanju evropskih i svetskih prinosa poljoprivrednih kultura. Sa brojnim visokoobrazovanim i stručnim kadrovima, TPI je postao naučna ustanova i tako postao značajan i ugledan, a to je omogućilo veće povezivanje sa institutima i fakultetima u zemlji i inostranstvu.

Kombinat je dao veliki doprinos u razvoju nerazvijenih područja Jugoslavije. Udruživana su sredstva direktno i indirektno preko pokrajinskih organa. Velika sredstva uložena su u Radanovićima u Crnoj Gori, gde je od močvarnog zemijišta stvoreno obradivo i korisno građevinsko zemljište.
Treba istaći značaj kadrovske politike. Kombinat je, osim za svoje potrebe, bio i rasadnik kadrova za opštinske, pokrajinske, republičke i savezne organe, komore, banke i razne komisije.
Očigledno da je ovakva organizovanost imala veliku ekonomsku opravdanost. Treba istaći da je to bilo vreme društvene svojine, kada kapital i akcije nisu mogle biti koheziona veza za stvaranje takvog privrednog  sistema.

Samoupravni sporazumi o udruživanju u Kombinat utvrđivali su prava i obaveze članova. Međutim, bez podrške i usmeravanja državnih organa i politike, sporazum se ne bi mogao dugoročno održati, bez obzira na sve pozitivne efekte koji su navedeni.

Velika šteta za Zrenjanin i region nastala je zato što je početak tranzicije došao u vreme početka razbijanja Kombinata.

Postojala je mogućnost da se samoupravni sporazumi zamene međusobnom razmenom akcija članova Kombinata. Tako bi se stvorila kompanija sa vlasničkim upravljanjem, da kao takva uđe u privatizaciju sa mnogo većim finansijskim efektima i bez štetnih posledica koje sada imamo.

Nažalost nije bilo takvo razmišljanja članova, niti podrške društveno političke strukture, pa je Kombinat trajno nestao sa scene privrednog života.

Rešenjem Privrednog saveta Glavnog izvršnog odbora NSAP Vojvodine br. 450/53 od 10. januara 1953. g. došlo je do stvaranja Kombi­nata prehrambene industrije „Servo Mihalj" sa sedištem u Zrenjaninu. Formalno, Kombinat je nastao kao državno preduzeće, spajanjem Fabrike šećera i Industrije skroba u jedno preduzeće. Predmet poslovanja Kombinata je proizvodnja šećera, industrijsko oplemenjivanje kukuruza, proizvodnja i nabavka sirovina, proizvodnja pare i električne energije, ustrojstvo javnog skladišta, popravke i remont, usluge i kapitalna izgradnja.

Rešenjem o osnivanju je utvrdeno da poslove iz nadležnosti priv-redne uprave u odnosu na ovo preduzeće obavlja Narodni odbor grada Zrenjanina.

Proces širenja, integracionog povezivanja, trajao je veoma dugo. Integraciono povezivanje poljoprivrede opština Zrenjanin, Zitište, Sečanj, No­va Crnja, Novi Bečej i Kotor, trajalo je 20 godina.

Tek 1973. g. potpisan je prvi Samoupravni sporazum o udruživa-nju u SOUR IPK Servo Mihalj, složenu organizaciju udruženog rada. Bio je to osnovni akt o konstituisanju Kombinata. Konstituisana je i Radna zajednica službi Kombinata.

Postoje četiri karakteristična perioda razvoja organizacije Kombina­ta.

Prvi period počinje 1963. g. kada se u Kombinat udružuje poljoprivredno dobro PD "Zrenjanin". To je bio veoma značajan trenutak, jer od tog perioda Kombinat prerasta u agro-industrijski. Taj period je bio karakterističan po visokom stepenu vlasti i centralizacije u Direkciji.

U drugom periodu od 1966. do 1968. g. stvaraju se čistiji ekonomski odnosi, postepeno se prelazi na tržišne cene u internom prometu.

Treći period od 1968. g. do 1971. g. je vreme sticanja veće samo-stalnosti organizacionih jedinica, decentralizacije Zajedničke službe i veće odgovornosti organizacionih jedinica. Do 1971. g. Kombinat je predstavIjao jedinstveni pravni subjekt.

Četvrti period od 1971. g. do 1973. g. je vreme primene Ustavnih amandmana, organizaciono prestrukturisanje i samoupravno organizovanje organizacija udruženog rada (OUR) sa svojstom pravnog lica.

Utvrđeni su osnovni principi poslovanja do donošenja Samoupravnog sporazuma o udruživanju 1973. god. Donošenjem Ustava 1974. god. nastaju najveći integracioni procesi udruživanja Kombinata. U tom periodu integraciono povezivanje proširilo se u pet opština Srednjeg Banata i Kotora u Crnoj Gori.

Tada se Kombinat prostirao na teritoriji 56 naseljenih mesta sa sa površinom 3200 ктг gde je živelo 231000 stanovnika, odnosno 71.500 domaćinstava i 17.500 zaposlenih.

IPK „Servo Mihalj" predstavljao je zaokruženu agroindustrijsku celinu, gde je vertikalno povezana primarna poljoprivredna proizvodnja do finalnih proizvoda prehrambene industrije, što je veoma važno jer je izbegnuta stihijnost u procesu proizvodnje.

Dolazi period uspona poljoprivredne i industrijske proivodnje. Penzionisanjem staračkih domaćinstava i komasacijom ukrupnjavaju se zemljišni posedi, što omogućuje moderniju proizvodnju i rast prinosa po jedinici površine.

Organizacija upravljanja Kombinatom se u procesu transformacije menja i 1980. g. sa inokosnog, prelazi se na poslovodni odbor, kolektivni organ upravljanja. Poslovodni organ sastavljen je od 7 članova, a Koordinacioni odbor Kombinata konstituisan je od direktora udruženih organizaci­ja. Po svim važnim pitanjima rada Poslovodni odbor se dogovarao sa Koordinacionim odborom.

Najviši organ upravljanja bio je Radnički savet Kombinata, koji su činili delegati udruženih organizacija.

Ciljevi udruživanja ostvarivani su kroz zajedničke delatnosti i zajedničke funkcije, plana i razvoja, nastupe u zemlji i inostranstvu i finansije. U zajedničkim delatnostima treba posebno istaći naučno-istraživački rad i vođenje kadrovske politike.

Zajedničke funkcije ostvarivane su preko specijalizovanih radnih or­ganizacija, Interne banke i Radne zajednice zajedničkih službi Kombinata.

Zajednička kadrovska delatnost obezbedivala je koordinaciju kadrovskih potreba, stručno usavršavanje i povezivanje sa obrazovnim sistemom.

Delatnost Kombinata predstavljala je zbir delatnisti svih članova.

Pored horizontalnog povezivanja, u cilju jačanja zajedništva, preko lanca reprocelina, organizacije poljoprivrede i industrije bile su vertikalno povezane u 9 proizvodnih zajednica po linijama proizvodnje.

Radne organizacije (OUR) - članovi IPK „Servo Mihalj" (SOUR) Zrenjanin

Period trajanja Kombinata, od osnivanja pa do prestanka rada, sa aspekta naziva članica Kombinata, mogao bi se podeliti na dva osnovna perioda.

Prvi period, od osnivanja Kombinata do donošenja Ustavnih amandmana '70-ih godina 20. veka, i drugi period, od donošenja Ustavnih amandmana pa sve do prestanka rada Kombinata.

U prvom periodu članice Kombinata nosile su naziv Radne organi­zacije (RO) i to iz oblasti poljoprivrede, prehrambene i druge industrije i iz drugih oblasti, kao npr. RO PD „Zrenjanin" Zrenjanin, RO „Fabrika šećera" Zrenjanin, RO UTRO „Vojvodina" Zrenjanin i dr.

U drugom periodu, nakon usvajanja Ustavnih amandmana '70-ih godina 20. veka, došlo je do promena organizovanosti u svim sferama delatnosti, pa tako i u oblasti agroindustrije. Umesto naziva radna organizaci­ja (RO) organizacije su dobile naziv organizacije udruženog rada (OUR), a IPK „Servo Mihalj" je postao Složena organizacija udruženog rada (SOUR) jer su ga činile organizacije udruženog rada (OUR-i) iz oblasti poljoprivrede, prehrambene i druge industrije koje su bile u sastavu IPK „Servo Mihalj" Zrenjanin.

Većina organizacija udruženog rada (OUR-a) su u svom sastavu imale jednu, dve ili više osnovnih organizacija udruženog rada (OOUR-a), kako iz oblasti poljoprivrede, tako i iz oblasti prehrambene i druge industri­je u sastavu SOUR-a IPK „Servo Mihalj". Organizacije udruženog rada (OUR-i) iz oblasti poljoprivrede su u svom sastavu, pored osnovnih organi­zacija udruženog rada (OOUR-a) imale i osnovne organizacije kooperana-ta (OOK).

Sve radne organizacije (OUR-i) članice Složene organizacije udruženog rada (SOUR-a) IPK „Servo Mihalj" mogle su se svrstati, prema svojim osnovnim delatnostima, u nekoliko grupa, i to:

Prva grupa: Radne organizacije (OUR-i) iz oblasti poljoprivredne proizvodnje:

1. 1.RO (OUR) Poljoprivredno dobro „Zrenjanin" Zrenjanin koje je obuhvatalo područje opštine Zrenjanin (21 naseljeno mesto) osim naseljenog mesta Čenta, koje je bilo u sastavu PK ..Beograd" Padinska Skela.
2. 2.RO (ROK) ..Zadrugar" Zrenjanin, koja je pokrivala privatni sektor (OOK) na području opštine Zrenjanin, osim Čente.
3. 3.RO (OUR) PO ..Begej" Žitište koja je pokrivala područje opštine Žitište (11 naseljenih mesta).
4. 4.RO (OUR) PIP „Srednji Banat" Sečanj koja je pokrivala područje opštine Sečanj (10 naseljenih mesta).
5. 5.RO (OUR) PIK ..Dura Jakšić' Nova Crnja koja je pokrivala područje opštine Nova crnja (5 naseljenih mesta).
6. 6.RO (OUR) PIO ..Biserno ostrvo" Novi Bečej koja je pokrivala područje opštine Novi Bečej (4 naseljena mesta).
7. 7.RO (OUR) PD ..Boka-Radanovići' opština Kotor, Crna Gora.
8. 8.RO (OOUR) Ribarsko gazdinstvo „Ečka" Lukino Selo.

Druga grupa: Radne organizacije (OUR-i) iz oblasti prehrambene industrije:

1. 1.RO (OUR) Fabrika šećera „Zrenjanin", Zrenjanin.
2. 2.RO (OUR) Fabrika šećera „Banaćanka", Nova Crnja.
3. 3.RO (OUR) Industrija ulja, Zrenjanin.
4. 4.RO (OUR) Fabrika ulja „Banat", Nova Crnja.
5. 5.RO (OUR) „Žitoprodukt" Zrenjanin.
6. 6.RO (OUR) JPOK" industrija prerađevina od kukuruza, Zrenjanin.
7. 7.RO (OUR) „Begej" fabrika stočne hrane sa kafilerijom, Zrenjanin.
8. 8.RO (OUR) .,BEK" fabrika mesa i preradevina od mesa, Zrenja­nin.
9. 9.RO (OUR) „Stočar" sa klanicom, Zrenjanin.
10. 10.RO (OUR) „JUKO" fabrika za preradu živinskog mesa, Žitište.
11. 11.RO (OUR) ,.ZIP" industrija piva i alkohola, Zrenjanin.
12. 12.RO (OUR) „Mlekoprodukt", Zrenjanin.

Treća grupa: Radne organizacije (OUR-i) ostale industrije:

1. 1.RO (OUR) „Jugoremedija" fabrika lekova, Zrenjanin.
2. 2.RO (OUR) „Luxol" fabrika kozmetičkih proizvoda, Zrenjanin.
3. 3.RO (OUR) „Toza Marković" fabrika kože, Zrenjanin.
4. 4.RO (OUR) „DIZ" fabrika duvana, Zrenjanin.
5. 5.RO (OUR) „Banat seme" centar za doradu semena, Zrenjanin.

Četvrta grupa: Radne organizacije (OUR-i) ostalih delatnosti:

1. 1.RO (OUR) TPI - Tehnološko poljoprivredni institut „Servo Mi­halj", Zrenjanin.
2. 2.RO (OUR) TE - TO Termoelektrana - toplana, Zrenjanin.
3. 3.RO (OUR) SIT - Saobraćaj i transport, Zrenjanin.
4. 4.RO (OUR) „Budućnost" - grafička radna organizacija, Zrenjanin.
5. 5.RO (OUR) Društveni standard, Zrenjanin.
6. 6.RO (OUR) Centar za obrazovanje i kulturu, Zrenjanin.
7. 7.RO (OUR) ERC - Elektronsko računarski centar, Zrenjanin.
8. 8.RO (OUR) Interna banka „Servo Mihalj", Zrenjanin.
9. 9.RO (OUR) UTRO ..Vojvodina" Ugostiteljsko turistička organizaci­ja, Zrenjanin.
10. 10. RO (OUR) „Servo Mihalj - Komerc" - za unutrašnju i spoljnu trgovinu, Zrenjanin.

Pored navedenih radnih organizacija (OUR-a) koje su bile u sastavu Složene organizacije udruženog rada (SOUR-a) IPK ..Servo Mihalj" postojale su i zajedničke službe Kombinata.

Ukupno je u sastavu IPK (SOUR) "Servo Mihalj" Zrenjanin bilo 35 radnih organizacija (OUR) i zajedničke službe Kombinata.